ขนมไหว้พระจันทร์ : ขนมแห่งความรักและความผูกพันธ์ มีความหมายอย่างไรตามการแพทย์แผนจีน

ขนมไหว้พระจันทร์เป็นขนมโบราณที่มีประวัติอย่างยาวนานเป็นพันปี และกลายเป็นสัญลักษณ์สำคัญของเทศกาลไหว้พระจันทร์ในวัฒนธรรมจีนของคนจีนทั่วโลก ขนมชนิดนี้มีลักษณะเป็นแผ่นกลม เรียกว่า 圆（เหวียน） มีความพร้องเสียงกับ 圆满（เหวียนหม่าน） 团圆 (ถวนเหวียน)  สื่อถึงความสมบูรณ์ ความสามัคคี และคนจีนเชื่อว่ารูปร่างกลมของขนมเปรียบเหมือนดวงจันทร์เต็มดวง 月圆 (เยฺวี่ยเหวียน) และเป็นตัวแทนของความรัก ความคิดถึง และการกลับมาพบกันของครอบครัว

ตำนานเล่าว่าขนมไหว้พระจันทร์เริ่มต้นจากการใช้ขนมกลม ๆ เพื่อบูชาดวงจันทร์ตั้งแต่สมัยโบราณต่อมาในสมัยราชวงศ์ถังและซ่ง ขนมไหว้พระจันทร์ได้รับความนิยมแพร่หลาย และในสมัยราชวงศ์หยวนก็มีเรื่องเล่าว่า ขนมนี้ถูกใช้ซ่อนข้อความลับเพื่อรวมพลังประชาชนต่อต้านการปกครองของมองโกล ทำให้ขนมไหว้พระจันทร์กลายเป็นสัญลักษณ์แห่งความหวังและความสามัคคี

ทุกวันนี้ ขนมไหว้พระจันทร์ มีความแพร่หลายเป็นอย่างมาก เป็นที่นิยมของคนทั่วโลก เป็นอาหารที่ให้พลังงานสูง แต่คุณทราบหรือไม่ ขนมไหว้พระจันทร์ตามความหมายของการแพทย์แผนจีนนั้นซ่อนความสัมพันธ์ไปถึงการเปลี่ยนแปลงของฤดูกาล การเปลี่ยนแปลงของอารมณ์ และการส่งเสริมสุขภาพอีกด้วย 

ขนมไหว้พระจันทร์ กับการเปลี่ยนแปลงของฤดูกาล
ขนมไหว้พระจันทร์ คือหนึ่งในกลุ่มของขนมตามฤดูกาลประเพณี (节气) ที่ทำขึ้นในวันเพ็ญเดือนแปดตามปฎิทินจีน ซึ่งวันนี้คือวันที่อยู่ใจกลางของฤดูใบไม้ร่วง สภาพอากาศเย็นและแห้งที่เพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ส่งผลต่อการทำงานของปอด ทำให้ปอดแห้ง ดั่งคำที่กล่าวไว้ว่า อากาศแห้งของฤดูใบไม้ร่วงทำลายปอด (秋燥伤肺) ตามการแพทย์แผนจีน การทำงานที่ดีของปอดต้องมีความชุ่มชื้น ปอดถึงสามารถกระจายสารน้ำจินเย่ (津液) ไปทั่วทั้งร่างกายตลอดจนผิวหนังและเส้นขน ทำให้ผิวหนังชุ่มชื้น แข็งแรงป้องกันการบุกรุกของสารก่อโรคจากภายนอกร่างกาย แต่เมื่อถึงฤดูใบไม้ร่วง สภาพอากาศแห้ง ความชื้นในอากาศลดน้อยลง และปอดที่แห้งก็ส่งผลต่อสารน้ำจินเย่ (津液) ลดหายไปด้วย จึงทำให้เกิดผิวหนังแห้งกร่าน คัน ไอแห้งๆ หรือไอมีเสมหะน้อยเหนียวหนืด

ขนมไหว้พระจันทร์ ที่หวานมันสามารถเสริมสร้างความชุ่มชื้น นุ่มลื่น ลดความแห้ง บำรุงสารอิน ช่วยลดอาการไอแห้งๆ ผิวหนังแห้ง ปากจมูกปวดแห้ง ที่เกิดขึ้นในฤดูใบไม้ร่วงได้จึงใช้เมล็ดซิ่งเหยิน杏仁(อัลมอนด์)เป็นไส้ ซึ่งเป็นสมุนไพรจีนแก้ไอ

ขนมไหว้พระจันทร์ กับการเสริมสร้างพลังงานของม้ามกระเพาะอาหาร และแห่งพลังงานร่างกาย
ส่วนประกอบสำคัญของขนมไหว้พระจันทร์ คือ แป้ง น้ำตาล ถั่วเปลือกแข็ง ถั่วกวน เม็ดบัวกวน เป็นต้น อาหารเหล่านี้มีรสหวาน ฤทธิ์อุ่น ตามศาสตร์การแพทย์แผนจีน เรื่องฤทธิ์และรสนั้น ความหวานจะดูดซึมเข้าเส้นลมปราณม้าม บำรุงระบบกลางของร่างกาย เพิ่มพลังงานชี่ ปรับสภาพการทำงานของม้ามและกระเพาะอาหาร การบริโภคในปริมาณที่สมควร ทำให้ร่างกายมีพละกำลังมากขึ้น ฟื้นฟูความเหนื่อยล้า แต่ถ้าทานมากเกินไป ความหวานทำให้เกิดอาการแน่นท้อง อาการไม่ย่อย ได้ด้วยเช่นกัน

ขนมไหว้พระจันทร์ กับการเปลี่ยนแปลงของอารมณ์
การแพทย์แผนจีน ให้ความสำคัญต่อสภาพอารมณ์เป็นอย่างมาก เพราะอารมณ์ที่ไม่สมดุลคือสาเหตุการก่อโรคจากภายในร่างกาย สภาพอารมณ์ที่ดีคือ ความสมดุลของอารมณ์ทั้ง7 (七情和顺) ฤดูใบไม้ร่วง ธรรมชาติที่เหี่ยวเฉา แห้งกรอบ ร่วงโรย ส่งผลให้อารมณ์หมองเศร้า อารมณ์เศร้าๆ ห่อเหี่ยวใจ ส่งผลให้การทำงานของชี่หายไป(悲则气消) โดยเฉพาะชี่ของปอด ส่งผลให้ไม่สดชื่น เหนื่อย ไม่มีแรง หายใจได้ไม่สุด ความว่างหลังจากการเก็บเกี่ยว เพาะปลูกไม่ได้ เริ่มส่งผลต่อความคิด เริ่มคิดมาก กังวลใจ เป็นห่วงคิดถึงอนาคต ซึ่งอารมณ์คิดมากทำให้ชี่ติดขัด ส่วนความกังวลทำให้ชี่สลายไปได้อีกด้วย (思则气结、忧则气消) นานวันเข้าม้าม ตับ ปอดยิ่งถูกทำลาย(思伤脾、久思伤肝、忧悲伤肺)  เมื่อถึงเทศกาลไหว้พระจันทร์ ความคึกคักของชุมชน ความรื่นเริงสนุกสนาน การมารวมกันพร้อมหน้าพร้อมตาของคนในครอบครัว แบ่งกันทานขนมไหว้พระจันทร์ พูดคุยสังสรรค์ ส่งมอบขนมไหว้พระจันทร์ให้กันและกัน เป็นดังการสร้างบรรยากาศโดยรอบ ในสภาพจิตใจมีพลังมากขึ้น ความรักในครอบครัว ช่วยปรับอารมณ์พ้นจากความเศร้า ความห่อเหี่ยว ทำให้การไหวเวียนของชี่สมดุลยิ่งขึ้น ดังหลักการของเบญจธาตุ ที่กล่าวว่า ความรื่นเริงชนะความเศร้าได้ (喜胜悲) ทำให้การไหลเวียนราบรื่น ชี่ในอกกระจายตัวดี ชี่สมดุล เป็นอีกหนึ่งหลักสำคัญในการส่งเสริมสุขภาพ

ไส้ของขนมไหว้พระจันทร์ กับการส่งเสริมสุขภาพอย่างแยบยล
ขนมไหว้พระจันทร์ในทุกวันนี้มีทั้งไส้ทุเรียนกวน ไส้ช็อกโกแลต ไส้มัจฉะ ไส้ครีม ไส้ลาวา มากมายหลากหลาย แต่ดั้งเดิมนั้นไส้ขนมไหว้พระจันทร์คือ ไส้เม็ดบัว ไส้ถั่วกวน ไส้โง่วเย้ง (五仁) เป็นหลัก ซึ่งแต่ละวัตถุดิบล้วนแต่มีฤทธิ์และรสที่ ส่งเสริมสุขภาพตามฤดูกาล

ไส้เม็ดบัว 莲子 เม็ดบัวมีรสหวาน ฝาด ฤทธิ์สงบ ดูดซึมเข้าเส้นลมปราณ ม้าม ไต หัวใจ สรรพคุณบำรุงม้าม ระงับถ่ายท้อง ระงับตกขาว บำรุงไต เก็บกักสารจิง (อสุจิ) บำรุงหัวใจ สงบเสิน(จิตใจ) มักใช้ในการรักษาอาการท้องเสียจากภาวะม้ามพร่อง ตกขาว ฝันเปียก ใจสั่น

ไส้ถั่วแดงกวน 红豆沙 ถั่วแดงมีรสหวาน จืด ฤทธิ์อุ่นสุขุม ดูดซึมเข้าเส้นลมปราณหัวใจ ม้าม กระเพาะปัสสาวะ สรรพคุณบำรุงม้ามบำรุงชี่ บำรุงหัวใจ สงบเสิน (จิตใจ) ขับปัสสาวะ ลดบวม เหมาะสมกับภาวะอ่อนเพลีย เบื่ออาหาร ใจสั่น คิดกังวลมาก นอนไม่หลับ ปัสสาวะน้อย ร่างกายบวม เท้าบวม

ไส้ถั่วทองกวน 金豆沙 ถั่วทองคือถั่วเขียวไม่มีเปลือกมีรสหวาน จืด และขมเล็กน้อย ฤทธิ์เย็นสุขุม ดูดซึมเข้าเส้นลมปราณหัวใจ กระเพาะอาหาร กระเพาะปัสสาวะ เหมาะสมกับภาวะบำรุงม้าม ลดความร้อนในร่างกายในเลือด กระตุ้นการถ่ายท้อง ขับน้ำลดบวม สงบไฟหัวใจ สงบจิตใจ

ไส้โหงวยิ้ง (五仁) เป็นไส้ที่มีการผสมของเมล็ดเปลือกแข็ง 5 ชนิดเข้าด้วยกันคือเมล็ดวอลนัท อัลมอนด์ งาขาวงาดำ เมล็ดทานตะวัน  และถั่วลิสง โดยมีรายละเอียดดังนี้
- วอลนัท (ยาจีน) 桃仁 มีรสหวานขม ฤทธิ์อุ่น สรรพคุณบำรุงไต บำรุงสมอง เสริมกำลัง สร้างเชื้ออสุจิ ให้ความชุ่มชื้นร่างกาย โดยเฉพาะในลำไส้ กระตุ้นการขับถ่าย 
- อัลมอนด์ (ยาจีน) 杏仁 มีรสขม ฤทธิ์กลางถึงอุ่นเล็กน้อย สรรพคุณสร้างความชุ่มชื้นในปอด ระงับไอ ขับเสมหะ กระตุ้นการขับถ่าย
- งา (ยาจีน) 芝麻仁 มีรสหวาน ฤทธิ์กลาง สรรพคุณบำรุงตับไต ให้ความชุ่มชื้นร่างกาย โดยเฉพาะในลำไส้ กระตุ้นการขับถ่าย บำรุงผมให้ดกดำ
- เมล็ดทานตะวัน 瓜子仁 มีรสหวาน ฤทธิ์กลาง สรรพคุณบำรุงม้ามและกระเพาะอาหาร สร้างความชุ่มชื้นในปอด ละลายเสมหะ บำรุงสมอง
- ถั่วลิสง 花生 มีรสหวาน ฤทธิ์กลาง สรรพคุณบำรุงม้าม สร้างชี่ สร้างความชุ่มชื้นในปอด บำรุงเลือด กระตุ้นการขับถ่าย

เห็นได้ว่าไส้โง่วเย้งนั้น มีแนวคิดในการผสมอาหารให้มีฤทธิ์อุ่น ๆ รสหวานตามธรรมชาติ สรรพคุณบำรุงอวัยวะภายใน ทั้งปอด ม้าม ตับ ไต หัวใจ ให้เกิดความชุ่มชื้น ต่อต้านกับความแห้งในฤดูใบไม่ร่วง  กระตุ้นการขับถ่าย และที่สำคัญคือบำรุงปอด ขับเสมหะ ลดอาการไอแห้ง

ทั้งนี้ทั้งนั้น การทำไส้ชนิดต่างๆ ต้องใช้น้ำตาลเป็นตัวเชื่อมประสาน น้ำตาลในศาสตร์การแพทย์แผนจีน มีรสหวาน ดูดซึมเข้าม้าม บำรุงพลังร่างกาย บำรุงชี่ ปรับสมดุลของม้ามและกระเพาะอาหาร อีกด้วย

จะเห็นได้ว่าทุกไส้ของขนมไหว้พระจันทร์ มีประโยชน์ต่อสุขภาพ เหมาะสมกับการเป็นอาหารเพื่อการส่งเสริมสุขภาพ แต่ความหวานนั้น ถ้าบริโภคมากเกินไปจะทำให้การย่อยอาหารไม่ดี แน่นท้อง เบื่ออาหารได้ เกิดเสมหะในร่างกาย ทั้งเสมหะที่มองเห็น และมองไม่เห็น เพื่อเป็นการทำให้อาหารกินแล้วไม่ส่งผลเสียต่อร่างกาย คนจีนจึงใช้หลักการปรุงยา  จึงทำให้สูตรการทำไส้ขนมไหว้พระจันทร์ ต้อมมีการใส่ เปลือกส้มแห้ง (陈皮) ผสมเข้าไปด้วย ไม่เพียงแต่ทำให้กลิ่นของไส้ต่างๆ หอมขึ้น โดดเด่นขึ้น แต่ยังทำให้ขนมเมื่อกินไปแล้วไม่ส่งผลเสียต่อร่างกายโดยเฉพาะคนที่ระบบทางเดินอาหาร(ม้ามและกระเพาะอาหาร)อ่อนแอ เปลือกส้มแห้ง มีรสเผ็ด ขม หวาน ฤทธิ์อุ่น เข้าเส้นลมปราณของม้าม และกระเพาะอาหาร มีสรรพคุณในการกระตุ้นการไหลเวียนชี่ ขจัดการติดขัดในร่างกาย ขจัดความชื้น ดึงให้ชี่เคลื่อนที่ลง ดูดซึมเข้าเส้นลมปราณ ม้าม ปอด รักษา อาการย่อยอาหารไม่ดี ปรับการไหวเวียนชี่ จึงลดอาการแน่ท้อง ท้องอืด เรอ ขับเสมหะ ระงับไอ ได้อีกด้วย

ประเพณีไหว้พระจันทร์ถึงแม้จะสืบทอดกันมาเป็นเวลายาวนานหลักพันปี ทว่าความหมายในการไหว้พระจันทร์ในสังคมปัจจุบันไม่ได้เหมือนเดิม มีการเปลี่ยนแปลงไปตามยุคตามสมัย  เราคงไม่ได้ออกมาไหว้พระจันทร์ แต่ความหมายอันลึกซึ้งที่ซ่อนอยู่ในขนมไหว้พระจันทร์นั้น เป็นภูมิปัญญาอันล้ำค่าของคนจีน ที่ยังคงอยู่เคียงคู่กับประเพณีนี้ต่อไป เราจะใช้ชีวิตอย่างไรในฤดูใบไม้ร่วงที่หนาวเย็นและอากาศแห้ง หากเราปรับตัวให้เข้ากับธรรมชาติ แล้วเราจะอยู่ได้อย่างมีความสุข ไม่เจ็บไม่ป่วย กล่าวได้ว่าเกร็ดการใช้ชีวิตถูกซ่อนอยู่ในขนมไหว้พระจันทร์ อนึ่งถึงแม้ประเทศไทยอากาศในช่วงเทศกาลไหว้พระจันทร์จะไม่ได้หนาวเย็นและแห้งเหมือนในประเทศจีน แต่การใช้ชีวิตของคนไทยทุกวันนี้ ล้วนแต่อยู่ในห้องปรับอากาศกันแทบทั้งวันทั้งคืน ความเย็นจากเครื่องปรับอากาศทั้งเย็นและแห้ง เมื่อเราสังเกตได้ถึงการเปลี่ยนแปลงของการใช้ชีวิตในทุกวันนี้ แล้วเราจะปรับตัวอย่างไร ให้ไว้เป็นคำถามเพื่อจุดประกายในการส่งเสริมสุขภาพตามศาสตร์การแพทย์แผนจีน ธรรมชาติและร่างกายรวมจิตใจสัมพันธ์กันเป็นหนึ่งเดียว 

_____________________________________________________

บทความโดย
แพทย์จีน จิตติกร พิมลเศรษฐพันธ์ (หมอจีน พาน จ้าย ติง)
潘在丁  中医师   
TCM. Dr. Jittikorn  Pimolsettapun (Pan  Zai  Ding)